एक दुर्लक्षीत मित्र

एक दुर्लक्षीत मित्र

आपल्या आसपासचे काही प्राणी दुर्लक्षीत असतात. काही प्राण्यांना आपण गृहीत घरुन असतो. असाच एक प्राणी आहे, डुक्कर. आदिवासी समाजात डुक्कर हा प्राणी फार महत्वाची भुमिका बजावतो. अनेक सणावाराला आणि महत्वाची मेजवानी देण्यासाठी डुकराच्या मांसाचे फार महत्व आहे. डुक्कर हा आकाराने फार मोठा प्राणी असल्याने एकट्या कुटुंबासाठी त्याचे मांस जास्त होते त्यामुळे समुहातच त्याच्या मासाचे वाटे केले जातात. प्रत्येक आदिवासींच्या घरासमोर खास करुन डूकरांसाठी लाकुड आणि कवेलुंचा उपयोग करुन तयार केलेलं एक घर असते, त्याला ’पदगुडा’ म्हणतात (गोंडी भाषेमध्ये पदी म्हणजे गावठी डुकर आणि गेडापदी म्हणजे रानटी डुक्कर). लोक सांगतात की डुकराचे घर हे आतुन फारच स्वच्छ असते. डुक्कर हा आपल्या घरात कधीच घान करत नाही. मेंढ्यात ८-१० पिलांच्या कळपासह आरामात चाललेली डुकरीन बघीतली की जगाची चींता न करता आपल्याच मस्तीत चाललेल्या परम योग्याची आठवण येते. आपल्या पिलांना दुध पाजताना डुकरीनीच्या चेहऱ्यावरचा परम तृप्तीचा भाव प्रत्येक क्षणाला जीवनाचा आनंद लुटणाऱ्या तपस्व्याची आठवण करुन देतो. डुक्कर हा प्राणी खरं म्हणजे गाढवाच्या स्वभावाचा आहे असं मला वाटतं, शांत, समजदार, आपण ह्या जगात कशासाठी आलो आहे याची पुरेपुर जाणीव असलेला आणि सदासर्वदा आपल्या धेय्याच्या प्राप्तीच्या प्रयत्नात असलेला हा प्राणी! हा प्राणी कोणालाही त्रास देत नाही, फार काही आरडाओरड करत नाहीत, चावत नाही, त्याची काळजी घेणे फार सोपे इत्यादी. पण राणडुकरांच्या बाबतीत असं नाही. त्याचा स्वभाव उग्र, तो मस्तीखोर, त्याची शिकार करणे अवघड, तो शेतीचे नुकसान करतो, तो मानसावर हल्ला करुन त्याला गंभीर दुखापत करु शकतो. राणडुकराचं २०० किलोचं धुड जेंव्हा मानसावर आदळतं तेंव्हा वाचवनारा इश्वरच असतो. प्रा. सुकुमारांचं हत्तींवरच पुस्तक वाचत होतो. हत्ती शेतीची नासधुस कशी करतो, मानसावर हल्ला कसा करतो याचं फार चांगल वर्णन त्यांनी आपल्या पुस्तकात केलं आहे. मला हत्तीत आणि राणडुकरात बरच साम्य आढळतं. त्यांची शेतीची नासधुस करण्याची पद्धत एक सारखीच वाटते; म्हणजे खानं कमी नाश जास्त!

आदिवासींकडे असलेल्या संपत्तीबद्दल मला मोठं आश्चर्य वाटत आलं आहे. त्यांच्या संपत्तीत शेती, पाळीव प्राणी ह्यांचा फार मोठा सहभाग असतो. त्या संपत्तीतला डुक्कर हा महत्वाचा घटक. ती आदिवासींची एक प्रकारची जीवंत संपत्ती आहे. ते प्रत्येकाकडे असायलाच हवे अन्यथा तुम्ही गरीब समजले जाण्याची शक्यता असते. महाराष्ट्राच्या ग्रामिण भागात आजकाल एक मजबुत आणि स्वस्त वाहन फार लोकप्रिय होत आहे, कमी अंतरावर जाण्यासाठी ह्याचा उपयोग करतात. याला लोक डुक्कर म्हणतात. एकदा मध्यप्रदेशात फिल्डवर्क करतांना लोकांनी त्याच वाहणाला ’सुअर’ म्हटल्यावर गम्मत वाटली!

अभ्यासाच्या बाबतीत मला वाटतं आपण काही प्राण्यांवर अन्यायच केलेला आहे. यातील तीन प्राणी म्हणजे पाळीव डुक्कर, गाढव आणि पाळीव कुत्रा. ह्या प्राण्यांचा परिस्थितीकीय अंगाने, स्वभावावर फारसे अभ्यास झालेले दिसत नाहीत, हे तिन्हीही प्राणी ग्रामीण भारताचे फार महत्वाचे भाग असुनही. मेंढ्यात प्रत्येक घरात सरासरीने ५ ते ६ डुकरं तरी असतात आणि २ ते ३ कुत्रे. सकाळीच पदगुड्यातुन मुक्त केलेली डुकरं दिवसभर गावाच्या आसपास चरत असतात. संध्याकाळी त्यांना पदगुड्यात पुन्हा बंद केल्या जाते.

पुढे जाण्याआधी डुकरांबद्दल थोडी अधीक माहिती देण्याची माझी इच्छा आहे. सस्तन प्राण्यांच्या सुईडी (Suidae) ह्या परिवारातली डुकर ही जात ज्याला शास्त्रिय भाषेत सस स्क्रोफा (Sus scrofa) म्हणतात. पाळिव डुक्कर ही त्याची उपजात (Sus scrfa domestica). भारतात आढळणा-या जंगली डुकरांना सस स्क्रोफा क्रिस्टाटस (Sus scrfa cristatus) म्हटल्या जातं. भारतात वाघांचं ते एक महत्त्वाचं खाद्य असतं. ७ ते ९ हजार वर्षांआधी मानवाने डुकराला पाळायला सुरुवात केली असावी. जग भरात वेगवेगळ्या ७ प्रदेशांमध्ये एकाच वेळी जंगली डुकराला माणसाळवण्याची सुरुवात झाली असावी असे अभ्यासक सांगतात. मांसासोबतच याची मजबुत हाडे शेकडो वर्षांपर्यंत आयुधं आणि ढाली बनवण्यासाठी वापरात होती आणि याच्या केसांचा उपयोग तेंव्हाही आणि अजुनही ब्रश तयार करण्याकरीता केला जातो. एखाद्या व्यक्तिला निर्बुद्ध, अस्वच्छ, आळशी म्हणून हिनवण्यासाठी आपण डुक्कर ह्या शब्दाचा शिवी म्हणून उपयोग करत असतो. प्रत्यक्षात मात्र डुक्कर हा फार बुद्धीमान प्राणी आणि अभ्यासकांनुसार कुत्रे आणि मांजरांपेक्षाही जास्त चांगल्यापेक्षा त्यांना प्रशिक्षीत केल्या जाऊ शकते. जगभर हा प्राणी आढळतो. जगभरातल्या आदिवासी व अन्य संस्कृतित डुकरांच महत्वाचं स्थान आहे. चिन मध्ये डुक्कर हे त्यांच्या बाराव्या राशीचं प्रतिक आहे. चिनी संस्कृतीत डुक्कर हे ओज, चेतना आणि जीवनशक्ति चे प्रतिक मानण्यात येते.  मलायन आर्चीपेलागोचा भाग असलेल्या बॅर्नीयो (Borneo) देशात जंगली डुकरांच्या कवट्या बहादुरीचे प्रतीक म्हणुन ओळखल्या जातात व मानसाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या सोबत दफन केल्या जातात. निकोबार बेटांवर सुद्धा डुकरांचे सांस्कृतीकदृष्ट्या फार महत्व आहे; त्यांचे डुकरांबद्दलचे प्रेम वाखाणन्यासारखे असते, अगदी डुकरांच्या प्रेमात त्यांनी गाणी आणि कविता सुद्धा लिहल्या आहेत. डुकर हे संपत्तीचे ध्योतक समजल्या जाते आणि दंड म्हणुन देण्याच्या ऐवजात डुकरांचा वापर करण्यात येतो. हिंदु धर्मात विष्णूचा तीसरा अवतार वराहाच्या स्वरुपातच होता. हिरण्ययक्ष नावाच्या राक्षसाने पृथ्वीला सागराच्या तळाशी लपवुन ठेवले तेंव्हा पृथ्वीला वाचवण्यासाठी विष्णूने वराहाचे रुप घेतले आणि सागराच्या तळातुन धरतीची सुटका केली. ह्याच काळापासुन नव्या कल्पाची सुरुवात झाली होती. हिंदू धर्मात १८ पुराणांपैकी एक पुराण वराह पुराण सुद्धा आहे.       

असो, ह्या प्रकरणाचा उद्देश डुकरांच्या मी नोंदवलेल्या एका विशिष्ठ स्वभाव विशिष्ठावर प्रकाश टाकणे हा आहे. एक दिवस कुठे तरी जाण्यासाठी गडचिरोलीच्या बसस्टॅंडवर उभा होतो. आपल्या ८-१० पिलांसह एक भली मोठी डुकरीन आरामात समोरुन चालली होती. अचानक समोरुन येणाऱ्या बसने एका मध्यम आकाराच्या डुकराला चिरडले. तो जागीच ठार झाला. अगदी दोन मिनीटांसाठी सारी डुकर मंडळी स्तब्ध झाली; पण दुसऱ्याच क्षणी त्यांनी मेलेल्या पिलाला खायला सुरुवात केली. पाच मिनीटांच्या कालावधीत हाडांसह, कवटीसह अख्ख पिल्लू साऱ्या डुकरांनी फस्त केलं आणि जणुकाही काही घडलच नाही ह्या तोऱ्यात मजल दरमजल करीत तो काफीला निघुन गेला.

बेंगलुरला पोहचल्यावर प्रा. माधव गाडगिळांना मी हे निरीक्षण सांगीतलं. त्यानी सांगीतलं की ’कॅनाबॅलीझमचा’ (स्वत:च्याच प्रजातीला खाउन टाकण्याची प्रवृती. ही प्रवृत्ती सस्तन प्राणी जगतात फारशी आढळत नाही) हा एक प्रकार आहे. जेंव्हा डुकराना वाटलं असेल की आता आपल्या हातात काहीच नाही तेंव्हा संसाधन वाया न जाऊ देण्यासाठी त्यांनी स्वत:च फस्त करुन टाकलं. ह्यासाठी त्यांनी एक उदाहरन सुद्धा सांगीतलं. हावर्ड विद्यापीठातुन परतल्यानंतर ते पेपर वॅप्स (Paper Wasp) नावाच्या भिंगोटीच्या स्वभावाचा अभ्यास करत होते. भिंगोटीच्या एका वसाहतीत बऱ्याच भिंगोट्या आणि त्यांची अंडी होती. काही दिवसानंतर अंड्यावर एक रोग आला आणि हळुहळु अंडी नष्ट व्हायला लागली. आता आपली अंडी वाचण्याची शाश्वती नाही हे जानुन भिंगोट्यांनी स्वत:च ती फस्त करायला सुरुवात केली!

हे ऐकुन फारच अंतर्मुख झालो. मानवी जीवन मुल्य आणि नैसर्गिक मुल्य यात बरीच तफावत आहे. निसर्ग फायदे आणि तोटे ह्या तत्वावर चालतं. तीथे सिमीत संसाधनातुन जीवनाचा प्रवास कसा अखंडीतपणे सुरु राहिल हे बघावं लागतं. तीथे संसाधन वाया घालवुन चालत नाही. संसाधन (उदा. प्रथीनं) तयार करण्यासाठी निसर्गाला बरीच मेहनत घ्यावी लागते ते असेच वाया गेलेले चालत नाही. कोणत्याही परीस्थितीत संसाधनांचे रुपांतरन उर्जेत व्हायला पाहीजे ही निसर्गाची ठाम भूमिका असते. निसर्ग हा मोठा काटकसरी आहे!