निसर्ग व्यवस्थापनाची नवीन समज

निसर्ग व्यवस्थापनाची नवीन समज

१९९३ साली प्रकाशीत झालेल्या “कंपास अंड गायरोस्कोप” नावाच्या सुप्रसिद्ध पुस्तकात काई एन ली नावाचा लेखक लिहतो की, निसर्गाबद्दलची माणवी समज ही अपूर्ण असल्यामुळे माणसाचा निसर्गाशी संबंध हा प्रयोगात्मक असावा. अनुरुप व्यवस्थापन हे नैसर्गिक संसाधन आणि पर्यावरणीय धोरणाला प्रयोगात्मकता प्रदाण करते. अनुरुप धोरण हे माणवाच्या क्रियाकलापांमूळे बदललेल्या निसर्गाच्या स्वभावाबद्दल स्पष्टपणे स्थापित केलेल्या सिद्धांताचा पडताळा घेते. जर धोरण यशस्वी झाले तर सिद्धांत सत्याचं स्वरुप घेतो. पण धोरण जरी अयशस्वी झालं तरी अनुरुप व्यवस्था त्या अयशस्वितेपासुन शिकण्यासाठी जागा ठेवते जेणे करुन भविष्यकालिन निर्णय हे चांगल्या समजाच्या आधारावर घेता येतात.

जंगल, नद्या, गवताळ कुरणे ह्या गुंतागूंतीच्या अशा क्लिस्ट संरचना आहेत कारण यांच्यात अक्षरश: हजारो घटक एकमेकांशी जोडलेले असतात. अशा हजारो घटकात सुसुत्रित असे समायोजन असते. जग भरातल्या विविध प्रकारच्या संरचनांचा अभ्यास करुन शास्त्रज्ञांनी संरचनांना दोन प्रकारात विभागलं आहे. सोप्या व्यवस्था आणि गुंतागुंतीच्या क्लिस्ट व्यवस्था. सोप्या व्यवस्थांचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात फार थोडे घटक निगडीत असतात, त्यांना समजुण घेणे सोपे असते आणि त्याबद्दल भविष्यवाणी करता येते. या उलट गूंतागूंतीच्या व्यवस्था ह्या त्यांच्या घटकातील सहसंबंधांमुळे समजुन घेणेही अवघड असतात आणि त्या आपल्याला वेळोवेळी आच्छर्यांचे धक्के देतात. अशा व्यवस्थेचे व्यवस्थापण हे ’अनुरुप व्यवस्थापण’ पद्धतीनेच करता येवू शकते.

urÉuÉxjÉÉmÉlÉÉcÉÏ lÉuÉÏlÉ xÉqÉeÉ AÉmÉsrÉÉsÉÉ xÉÉÇaÉiÉå MüÐ MüPûÉåU ÌlÉrÉqÉ AxÉsÉåsÉÇ AÉÍhÉ MåÇüSìÏrÉ (Centralized) mÉ®iÉÏlÉå MåüsÉåsÉÇ urÉuÉxjÉÉmÉlÉ ÌOûMüÉuÉÇ bÉ zÉMüiÉ lÉÉWûÏ. ½ÉsÉÉcÉ urÉuÉxjÉÉmÉlÉ zÉÉx§ÉÉiÉ “AlÉÑÂmÉ urÉuÉxjÉÉmÉlÉ” (Adaptive Management) AxÉå qWûhÉiÉÉiÉ. AlÉÑÂmÉ urÉuÉxjÉÉmÉlÉÉcÉÏ xÉÇMüsmÉlÉÉ WûÉ TüÉU qÉÉåPûÉ zÉÉåkÉ AÉWåû AxÉÇ qÉsÉÉ uÉÉOûiÉÇ. ZÉÉxÉ MüÂlÉ lÉæxÉÌaÉïMü urÉuÉxjÉÉmÉlÉÉcrÉÉ oÉÉoÉiÉÏiÉ. eÉU MüPûÉåU ÌlÉrÉqÉÉlÉÏ oÉÇÌSxiÉ AxÉÇ urÉuÉxjÉÉmÉlÉ AxÉåsÉ iÉU irÉÉcÉÉ ÌlÉpÉÉuÉ sÉÉaÉhÉÉU lÉÉWûÏ MüÉUhÉ xuÉiÉ: ÌlÉxÉaÉï sÉuÉÍcÉMü AÉWåû. lÉÌuÉlÉ qÉÉÌWûiÉÏcrÉÉ AÉkÉÉUå urÉuÉxjÉÉmÉlÉÉiÉ xÉÑkÉÉU MüUhrÉÉcÉÏ xÉÇkÉÏ AxÉÉrÉsÉÉ mÉÉÌWûeÉå. AlÉÑÂmÉ urÉuÉxjÉÉmÉhÉ म्हणते की, urÉuÉxjÉÉmÉhÉÉcÉÏ mÉëÌ¢ürÉÉ uÉÉUÇuÉÉU MüUiÉ UÉWûÉuÉÏ sÉÉaÉhÉÉUÏ AÉÍhÉ oÉSsÉhÉÉîrÉÉ lÉæxÉÌaÉïMü AÉÍhÉ UÉeÉÌMürÉ mÉëÌ¢ürÉÉ ÌuÉcÉÉUÉiÉ bÉåElÉ ÌlÉUÇiÉU cÉÉsÉiÉ UÉWûhÉÉUÏ AÉWåû. AlÉÑÂmÉ urÉuÉxjÉÉmÉhÉÉxÉÉPûÏ SÉålÉ ÌuÉMüsmÉ AÉmÉsrÉÉ xÉqÉÉåU असतात; ÌlÉhÉïrÉ sÉÉÇoÉlÉÏuÉU OûÉMühÉå (Deferred action) AÉÍhÉ cÉÑMüÉ MüUiÉ eÉÉhÉå AÉÍhÉ ÍzÉMüiÉ eÉÉhÉå (Trial and error). ÌlÉhÉïrÉ sÉÉÇoÉhÉÏuÉU OûÉMührÉÉcrÉÉ mÉëÌ¢ürÉåiÉ निसर्गात iÉÉåuÉU qÉÉåPûÉ oÉSsÉ MüUhrÉÉiÉ rÉåiÉ lÉÉWûÏ eÉÉåuÉU त्याला mÉÑhÉïmÉhÉå xÉqÉeÉÑlÉ bÉåhrÉÉiÉ rÉåiÉ lÉÉWûÏ. qWûhÉeÉåcÉ MüÉrÉ iÉU MüqÉÏiÉMüqÉÏ WûxiɤÉåmÉ MüUÉrÉcÉÉ AÉÍhÉ irÉÉcÉ uÉåVûÏ निसर्गाबाबतचे qÉÑsÉpÉÔiÉ AprÉÉxÉ xÉÑ PåûuÉÉrÉcÉå. ÌlÉhÉïrÉ sÉÉÇoÉhÉÏuÉU OûÉMührÉÉcÉÏ mÉëÌ¢ürÉÉ WûÏ निसर्गाबाबतीतली S¤É आणि eÉÉaÉÂMü AzÉÏ pÉÔÍqÉMüÉ AÉWåû mÉhÉ irÉÉcÉÏ AÉÍjÉïMü ÌMüqqÉiÉ AÉWåû MüÉUhÉ निसर्गापासून mÉëÉmiÉ AÉÍjÉïMü x§ÉÉåiÉ AÉmÉhÉ MüÉWûÏ MüÉVûÉxÉÉPûÏ MüÉ WûÉåDlÉÉ ZÉÇQûÏiÉ MüUiÉÉå. cÉÑMüÉ MüUhÉå AÉÍhÉ ÍzÉMührÉÉcÉÏ mÉëÌ¢ürÉÉ WûÏ lÉæxÉÌaÉïMü xÉÇxÉÉkÉlÉÉÇcrÉÉ urÉuÉxjÉÉmÉhÉÉiÉ LMü महत्वाचा bÉOûMü AÉWåû. rÉÉsÉÉcÉ MüUiÉÉ MüUiÉÉ ÍzÉMühÉå ÌMÇüuÉÉ Ei¢üÉÇiÉÏuÉÉSÏxÉÑ®É म्हणतात.

आता अधिक स्पष्टता येण्यासाठी एक उदाहरण. राजस्थानात केवला देव नॅशनल पार्क (भरतपूर पक्षी अभयारण्य) नावाने पक्षी अभयारन्य आहे. दरवर्षी लाखो पक्षी तेथे स्थलांतर करुन येतात. सलीम अली आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी ह्या अभयारन्याचा अनेक वर्ष अभ्यास केला. आणि तात्कालिक पंतप्रधान स्व. इंदिरा गांधीना सांगीतलं की जर ह्या अभयारन्यात सुरु असलेली चराई बंद केली तर पक्षांसाठी जास्त चांगले होईल. झाले, सरकारी स्तरावर एक अध्यादेश काढण्यात आला आणि स्थानीक लोकांचा विरोध दडपून काढून चराई बंदी करण्यात आली. पण चराई बंदीचा परिणाम फारच अनपेक्षीत घडला. पक्षांची संख्या कमी व्हायला लागली. झाले असे की भरतपूर अभयारन्यात असणाऱ्या शेकडो ओढ्य़ांमध्ये ’पासपालम’ नावाने गवत उगवायचे ज्याला चरणारी जनावर खाऊन टाकायची. चराई बंदी मुळे पासपालम अतोनात वाढले आणि त्याने भरतपुरातील ओढ्यांना, नाल्यांना भरुन टाकले परिणामत: पक्षांचे खाद्य कमी झाले व आधी पेक्षा भरतपूरची स्थिती जास्त बिघडली. या ठिकाणी अनुरुप व्यवस्थापन जर लागू केले असते तर सरसकट चराई बंदी न करता, थोड्या भागात बंदी करुन आधी परिणाम बघितला असता व नंतर गरज पडल्यास संपुर्ण चराई बंदी केली असती. यालाच म्हणतात ’अनुरुप व्यवस्थापन’.

थोडक्यात काय तर निसर्गाला समजाउन न घेता कोणताही आतताईपणा निसर्गाच्या बाबतीत अभ्यासकांनी व व्यवस्थापकांनी करु नये येवढेच.

QûÉä. lÉÏsÉåvÉ WåûQûÉ

MüÉUÇeÉÉ (sÉÉQû), eÉÏsWûÉ uÉÉvÉÏqÉ

( 09765270666

(sÉåZÉMü ÂTüÉåQïû qÉÉäUÏxÉ TüÉEÇQåûvÉlÉ, sÉÇQûlÉcÉå lÉSÏ AprÉÉxÉÉcrÉÉ oÉÉoÉiÉÏiÉsÉå TåüsÉÉå AÉWåûiÉ)